november 25, 2024
De nevelen rondom de Sarco
Een reconstructie vol ethische dilemma’s, politieke overtuigingen en juridische raadsels.
Door Maud Effting, Haro Kraak en Erik Verwiel, Fotografie Linelle Deunk en Veerle Haan
26 oktober 2024, 05:00
Florian Willet vraagt zich af waar ze blijven. Het is nu bijna anderhalf uur geleden dat justitie is gebeld. De 47-jarige Duitser staat op een verlaten zandweg in de bossen bij Schaffhausen, een Zwitsers kanton dat grenst aan Duitsland. Het is maandagavond, 23 september, en het schemert al. Hij wacht en kan maar aan één ding denken.
Achter hem in het bos ligt een dode vrouw. Willet heeft haar zien sterven. Hij was er als enige bij.
De zelfdodingscapsule Sarco
Vlak na haar dood, rond 16.40 uur, hebben de twee advocaten die zijn ingeschakeld voor dit project justitie geïnformeerd. Een eind verderop staan ze te wachten. De advocaten hebben justitie verteld dat een 64-jarige Amerikaanse vrouw zichzelf van het leven heeft beroofd en dat dit is gebeurd in de Sarco, een ‘zelfdodingscapsule’ die werkt met gas. De advocaten meldden daarbij dat de vrouw is geholpen door The Last Resort, een nieuwe Zwitserse organisatie, opgericht door mensenrechtenactivisten, die mensen hulp biedt bij zelfdoding. Willet is er bestuurder.
De vraag was of de politie het overlijden wilde komen vaststellen van de vrouw, die nu levenloos in de futuristische, paarse capsule ligt.
Willet voelt zich opgelucht. Kalm. Het is allemaal goed gegaan, vindt hij. De vrouw was rustig, zal hij later zeggen, alles is volgens plan verlopen. ‘Het was duidelijk dat ze dit wilde.’ In een blauw mapje onder zijn arm draagt hij het geld dat ze heeft achtergelaten voor haar begrafeniskosten.
Hoogst ongebruikelijke behandeling
Iets na zessen arriveert een Volkskrant-fotograaf op de locatie. De politie laat dan, bijna anderhalf uur na het telefoontje, nog altijd op zich wachten. Maar vlak daarna gaat het snel. Een colonne politiewagens scheurt in volle vaart de Zwitserse heuvels op en agenten houden iedereen aan die zich in de buurt van de Sarco bevindt. Willet, de twee advocaten en de Volkskrant-fotograaf worden opgesloten in politiecellen en later in gevangenissen.
Justitie zet de advocaten en de fotograaf daar 48 uur lang vast – een hoogst ongebruikelijke behandeling in westerse, democratische landen als het over advocaten en journalisten gaat. Sterker, de Zwitserse justitie zet hen in beperkingen: ze mogen niet communiceren met de buitenwereld om te voorkomen dat ze ‘samenzweren’.
Tijdens verhoren krijgen de vier te horen dat ze allemaal worden verdacht van het aanzetten tot zelfdoding en het bieden van hulp daarbij.
Maar daarnaast heeft de Zwitserse justitie nog een andere mogelijke verdenking. Een die zij tot nu toe niet bekendmaakte aan de buitenwereld. Het is een verdenking die in Zwitserland ‘opzettelijke doding’ heet. Een verdenking die in Nederland tussen doodslag en moord in zit.
Nitschke en Stewart
Dit is het verhaal achter de Sarco, de zelfdodingscapsule die onlangs voor het eerst werd gebruikt en – mede door de arrestaties – wereldnieuws werd. Het apparaat werd bedacht door de Australische arts Philip Nitschke (77), een internationaal bekende voorvechter van het recht op een humaan, zelfgekozen levenseinde. 27 jaar geleden richtte hij daartoe Exit International op, een door idealisme gedreven beweging die dertigduizend aanhangers telt.
Zijn capsule werkt via zelfbediening: na een druk op de knop stroomt de cabine vol met stikstofgas en verdwijnt de zuurstof. De gebruiker raakt daardoor bewusteloos en sterft vervolgens aan hypoxie, een gebrek aan zuurstof. Volgens Nitschke zou dit leiden tot een ‘snelle, vredige en waardige dood’.
De Sarco werd ontwikkeld in Nederland. Nitschke woont hier al tien jaar, samen met zijn vrouw, jurist Fiona Stewart (58). Zij is inmiddels Nederlands, hij heeft een permanente verblijfsvergunning.
Toch kozen ze voor Zwitserland, een van de weinige landen ter wereld waar hulp bij zelfdoding is toegestaan, mits het uit altruïstische motieven gebeurt. In Nederland is dit strafbaar. The Last Resort werd speciaal voor de Sarco opgericht in 2023: Nitschke is technisch adviseur, Stewart is lid van de adviesraad.
De gebeurtenissen in Schaffhausen roepen vragen op over wat er achter de schermen gebeurde. Hoe handelden de hoofdrolspelers? Welke motieven hadden zij? Waarom reageerden de Zwitsers zo fel op de Sarco en besloot justitie zelfs tot het opsluiten van advocaten en een journalist? En waarom hield zij de verdenking van ‘opzettelijke doding’ al die tijd verborgen?
En ook: wat is er bekend over de manier waarop de vrouw overleed?
De Volkskrant onderzocht de zaak de afgelopen maanden in Nederland en Zwitserland, en baseerde zich daarbij op gesprekken met 25 betrokkenen en deskundigen, een geluidsopname, videobeelden, justitiële documenten, waarnemingen ter plekke en mail- en appberichten.
Mei 2024
‘This is the nervous part’, zegt Fiona Stewart.
Vandaag zal Nitschke zijn machine live testen in een Rotterdamse werkplaats door er zelf in te gaan liggen. Zo’n vijftien man kijken toe. Onder hen zijn een paar journalisten en documentairemakers. Nitschke, gekleed in een knalroze blouse, oogt geconcentreerd, in zichzelf gekeerd. De arts, die ooit als natuurkundige promoveerde op een onderzoek naar lasers, werkte twaalf jaar lang aan zijn vinding. Hij heeft net vloeibaar stikstof van bijna -200 graden Celsius overgegoten, de dampen sloegen ervan af. Nu controleert hij gejaagd allerlei metertjes en grafieken op zijn iPad. Een medewerker probeert de Sarco goed te laten sluiten.
De Sarco heeft een dieppaarse kleur, met zilveren glitters. Stewart: ‘Paars is de kleur van de waardigheid. We hebben er maanden over gedaan om het juiste sparkle effect te creëren. Het móést gewoon goed zijn.’
In het verleden trok Nitschke – tot afgrijzen van zijn vrouw – weleens een plastic zak over zijn hoofd, om te testen hoe snel het zuurstofgehalte daarin zou dalen. Nu onderwerpt hij zichzelf aan dit experiment met de Sarco.
Het is zeker niet zonder risico. Toch bindt de arts ogenschijnlijk zonder angst een zuurstofmasker met elastieken om zijn neus en mond. Hij stapt in zijn eigen capsule en trekt de kap dicht. Klik. Daar ligt hij. Klaar voor de test. Op zijn schoot ligt de zuurstoffles.
In de werkplaats wordt iedereen doodstil. ‘Staat de zuurstof aan?’, vraagt Stewart.
IJzig kalm knikt Nitschke vanachter het perspex raam.
Plotseling vult de capsule zich met witte nevel – een teken dat er koude stikstof naar binnen stroomt. Op de meters knalt het zuurstofgehalte naar beneden. Binnen zestig seconden gaat het van 20,9 naar 0,4 procent; bij minder dan 10 procent blijven mensen niet in leven. Stewart schiet naar de Sarco. ‘Are you all right?’, vraagt ze.
De stress is voelbaar
Nitschke draagt een zuurstofmasker terwijl hij de machine test.
Nitschke steekt zijn hand op. Hij ademt zuurstof in zijn kapje. Ze zwaaien meermaals naar elkaar om in de gaten te houden of hij niet per ongeluk wegzakt – want je weet maar nooit. Alles is hier tenslotte zelf bedacht, ontworpen, gemaakt en in elkaar gezet: de Sarco werd grotendeels met 3D-printers gefabriceerd.
‘Ben je er nog?’, vraagt Stewart zenuwachtig. ‘Blijf tegen me praten. Ben je oké?’
Nitschke knikt. Iemand leest de tijd hardop. Drie minuten zonder zuurstof. Vier. Vijf.
Even later knalt de kurk van de fles prosecco. Het werkt. Voor het eerst die dag oogt Stewart ontspannen. Ze lacht. ‘This is the real thing’, zegt ze. ‘Cheers.’
Volstrekt vrij
Als het om zijn idealen gaat, is Philip Nitschke een man die er hard in gaat. Hij is moeilijk in te tomen, zegt zijn vrouw. Nitschke staat voor het idee dat ieder mens volstrekt vrij moet zijn om te bepalen hoe hij zijn leven inricht. En dus ook hoe hij sterft.
Philip Nitschke
Eind jaren negentig voert hij als arts in Australië de eerste legale euthanasie ter wereld uit. Vanaf dat moment initieert hij meermaals controversiële projecten. Zo veroorzaakt hij in 2006 wereldwijd opschudding met The Peaceful Pill Handbook, waarin hij tientallen zelfmoordmethoden tot in detail beschrijft. Het boek wordt in Australië verboden.
‘Mijn visie is simpel’, zei Nitschke eerder in de Volkskrant. ‘Don’t keep people in the dark. In een gezonde maatschappij krijgen mensen goede informatie, zodat ze rationele beslissingen nemen.’
In de media krijgt hij de bijnaam ‘Dr Death’. Na verschillende zelfdodingen doet de politie wereldwijd invallen in panden van Exit International en van bejaarde leden, neemt telefoons, computers en dodelijke middelen in beslag, en verhoort Nitschke urenlang.
Het proces demedicaliseren
Het idee voor de Sarco ontstaat in 2012, als Nitschke een verzoek krijgt van Tony Nicklinson, een 58-jarige Britse man met het ‘locked-insyndroom’, die al zeven jaar vanaf zijn nek verlamd is. Nicklinson noemt zijn bestaan een ‘living nightmare’. Zijn advocaten vragen Nitschke of er een manier is waarop hun cliënt zelfstandig kan sterven.
‘Hij was zo gehandicapt dat hij niet eens van een brug kon springen’, zegt Nitschke. ‘Hij kon alleen met zijn ogen knipperen. Dus ik dacht: kan ik een machine bedenken die hij met zijn ogen kan activeren?’
Hij maakt een eerste ontwerp van een soort badkuip met kap. ‘Ik wilde gas gebruiken’, zegt hij. ‘Want dat betekende dat er bijna niks nodig was. Geen naalden in armen, geen dokters, geen illegale medicijnen. Ik wilde het proces demedicaliseren.’ Voor Nicklinson is het dan al te laat. Nadat hij zijn rechtszaak verliest om met hulp van een arts te mogen sterven, wil hij niet langer wachten. Hij stopt met eten en drinken.
Een schets van de Sarco
‘Maar het idee bleef in mijn hoofd zitten’, zegt Nitschke.
De Sarco, een afkorting van sarcofaag, is een variant op zelfdoding met een zak over het hoofd. Hierbij ademen mensen gas – helium, stikstof – in dat via een slang in de zak stroomt.
De gassen zijn zelf niet giftig. De Nederlandse Vereniging van Anesthesiologie laat desgevraagd weten dat de hersenen in zo’n situatie ‘binnen enkele ademteugen een ernstig zuurstoftekort ervaren’. Kort daarop verliezen mensen het bewustzijn en zakken weg.
Daarbij ervaren ze ‘waarschijnlijk geen ademnood noch gevoel van verstikking’. Volgens Nitschke kan dit zelfs kort euforie veroorzaken, een toestand die hij ‘happy hypoxia’ noemt.
Nitschke: ‘Mensen zeiden vaak tegen me: het lijkt me fantastisch om zo dood te gaan, maar die plastic zak vind ik vreselijk. Dus ik dacht: hoe kunnen we een plastic zak er wél mooi uit laten zien? Hoe kan ik hem een beetje glamoureus en stijlvol maken?’
Uitzonderlijk systeem
In de jaren dat hij aan de Sarco werkt, wordt het Nitschke steeds duidelijker dat er maar één plek is waar de capsule voor het eerst kan worden gebruikt: Zwitserland.
Zwitserland heeft wereldwijd een uitzonderlijk systeem voor euthanasie, waarin zelfbeschikking vooropstaat. Actieve euthanasie, waarbij een arts het leven van een patiënt beëindigt, geldt voor de wet als ‘moord op verzoek’ en is verboden.
Maar sinds 1942 is er een uitzondering voor hulp bij zelfdoding. Een arts mag bijvoorbeeld een dodelijk middel voorschrijven, zoals pentobarbital. Maar de persoon moet het zichzelf toedienen: hij moet zelf het drankje drinken of het infuus aanzetten.
Voor Zwitsers is dit vanzelfsprekend: iedereen is verantwoordelijk voor zijn eigen dood.
Eenieder mag deze hulp bieden, niet alleen artsen. Voorwaarde is wel dat de hulp altruïstisch is, dus zonder ‘egoïstische motieven’ zoals zelfverrijking of wraak. Ook moet de persoon die dood wil wilsbekwaam zijn. Of hij kerngezond, terminaal ziek, jong of oud is, maakt volgens de letter van de wet niet uit – hoewel in de praktijk vooral zieke ouderen zo sterven.
Bijzonder hieraan is dat er in het Wetboek van Strafrecht weinig is vastgelegd; de wet voor hulp bij zelfdoding is sinds 1942 onveranderd en maar een paar regels lang. In de loop der jaren is er mede door jurisprudentie een praktijk ontstaan waarin zelfeuthanasie mogelijk is in Zwitserland. Een handjevol non-profitorganisaties, zoals Exit, Dignitas en Pegasos, faciliteren dit en werken nauw samen met de autoriteiten. Duizenden Zwitsers gaan zo elk jaar dood.
De steun onder Zwitsers hiervoor is enorm: bij een referendum in 2011 bleek 84 procent van de bevolking voor de huidige regeling te zijn. Desondanks is het ook een precair systeem, juist omdat de wet zo summier is. De non-profitorganisaties opereren daarom het liefst in de luwte, om ophef te voorkomen.
Over één aspect van het systeem woedt al jaren een fel debat. Ook buitenlanders komen namelijk in toenemende mate af op deze diensten, al moeten ze daar fors voor betalen: omgerekend ruim 10 duizend euro.
Elk jaar sterven zo honderden mensen uit de hele wereld in Zwitserland, en keren ze als as terug in hun thuisland.
Door critici wordt smalend gesproken van een ‘Todesland’. En van ‘suïcidetoerisme’.
‘Concurrentie’
Nitschke en Stewart kennen het systeem in Zwitserland door en door. Soms begeleiden ze de mensen die daar willen sterven persoonlijk. Ook schreven ze de handleiding Going to Switzerland – how to plan your final exit.
In juli 2024 lekt uit in Zwitserse media dat de Sarco, door kwaliteitskrant NZZ de ‘Tesla of assisted suicide’ genoemd, daar mogelijk zal worden gebruikt. Het veroorzaakt een kleine storm. Media buitelen over elkaar heen, NZZ noemt het een ‘grossen PR-stunt’, publiceert foutieve informatie over de plek en fotoshopt zelfs een foto van de Sarco voor de Matterhorn.
De gevestigde Zwitserse hulp-bij-zelfdodingsorganisaties verwelkomen de Sarco niet. Integendeel, ze twijfelen openlijk aan hun nieuwe ‘concurrent’: is sterven met stikstof wel betrouwbaar en vredig? Is het wel humaan om niet in de armen van je geliefde te kunnen liggen in zo’n capsule? Pegasos-directeur Ruedi Habegger waarschuwt zelfs dat het Zwitserse systeem door de Sarco kan instorten. Dit zal tegenstanders van hulp bij zelfdoding munitie geven, voorspelt hij.
‘Ze zullen proberen’, zegt Habegger in NZZ, ‘om onze liberale regels te veranderen.’
NOG ÉÉN DAG TE GAAN
Zondagavond 22 september
In de rook van het kampvuur zit Philip Nitschke in korte broek voor een houten blokhut op een bankje van boomstammen in het Zwitserse natuurpark van Schaffhausen, dicht bij het dorp Merishausen. Tegenover hem zit directeur Florian Willet – in fietsbroek. Samen hebben ze zojuist de Sarco opgezet. De zon schijnt uitbundig. Het oogt hier als een kleine vrijstaat, overal ligt bouwmateriaal en gereedschap.
Bijna 30 meter verderop staat de zelfdodingscapsule te wachten in een bosje. Ze is verstopt onder drie lagen camouflagemateriaal. Het was de bedoeling dat de Sarco hier voor de blokhut zou komen te staan, zodat de vrouw morgen een laatste prachtig uitzicht zou hebben op de groene weiden, de bossen en de bergen.
‘Met deze machine kun je overal doodgaan waar je wilt’, vertelt Nitschke. ‘De dood – dat is een van de belangrijkste dagen in je leven. Toch wordt de dood weggestopt en ontkend. De leeftijd waarop we voor het eerst in het echt een dood lichaam zien, stijgt in de westerse wereld al jaren. Maar de dood hoort bij het leven. Waarom maken we er dan niet iets moois van?’
Maar met dat uitzicht liep het anders.
Nét toen ze de Sarco opzetten, werd het natuurpark overspoeld door wandelaars die allerlei vragen stelden. Daarop besloten ze hem in het bos te plaatsen. Nitschke: ‘Maar de vrouw zei: het kan me niets schelen waar hij staat, ik wil gewoon zo snel mogelijk dood.’
Hij vertelt over de eindeloze lijst problemen waar ze mee worstelden. Zo maakt hij zich al maanden zorgen over het zuurstofgehalte in de Sarco: blijft dat lang genoeg op bijna nul? Heeft hij een plan B? ‘Nee’, zegt hij. ‘Ik heb de Sarco meer dan dertig keer getest. Het verloop van de zuurstof is elke keer hetzelfde. We moeten vertrouwen op de wetenschap.’
Even is hij stil.
‘Deze dood’, zegt hij, ‘gaat straks onder een microscoop bekeken worden. Alles moet ultra clear zijn.’
Hoe de 64-jarige vrouw eraan toe is op dit moment? ‘Fiona is bij haar’, zegt Nitschke. Hij vertelt dat ze een lang gesprek met haar hebben gevoerd. ‘Eén ding is duidelijk’, zegt hij. ‘Ze wil zeker dood.’
De halve planeet afgezocht
Dat ze in Schaffhausen belandden, een uiterst conservatieve uithoek, was niet gepland, zegt Nitschke. Ze waren blij dat ze iets vonden. ‘We hebben de halve planeet afgezocht naar eigenaren met grond in Zwitserland die dit aandurfden.’ De Sarco staat nu op privéterrein van een man die anoniem wil blijven.
Op de grond voor de blokhut ligt een zilverkleurige plaat: omdat het bereik hier vrijwel nihil is, hebben ze een internetverbinding aangelegd via Starlink-satellieten. Morgen wil Nitschke de zelfdoding van de vrouw live volgen, via camera’s, zuurstof- en hartslagmeters. Maar dan wel vanuit Duitsland.
Na het inwinnen van juridisch advies besloot Nitschke om er niet bij te zijn. ‘Ik heb geen idee wat er gaat gebeuren’, zegt hij.
De Zwitserse autoriteiten zullen met iedereen die ter plekke is willen praten. In het worstcasescenario wordt hij misschien wel opgepakt, omdat hij geen Zwitser is en als buitenlander gezien kan worden als een ‘vluchtrisico’. Daar gaat hij niet van uit, zegt hij. ‘Maar ik hoef hier niet per se te blijven.’
Idealistisch begin
Bij het kampvuur kijkt Willet hem vol vertrouwen aan. Hij loopt dat risico sowieso niet, schat hij in: hij woont in Zwitserland. Daarom zal hij er morgen alléén bij zijn. Hij vertoont geen spoor van angst. Ironisch: ‘Mijn vluchtgevaar is natuurlijk het laagst.’
Florian Willet
Willet is jurist, gedragseconoom en lid van Mensa, een internationale vereniging van hoogbegaafden. Hij is een zachtaardige, bescheiden man. Pas in april van dit jaar trad hij toe tot het bestuur van The Last Resort. Zijn levensverhaal is opvallend: zijn eigen vader beëindigde zijn leven toen hij 14 was.
Nog altijd is hij verbaasd over de psychiater die hem destijds vertelde dat het een egoïstische daad was. Als kind had hij juist begrip voor die beslissing. ‘Ik was extreem bedroefd, want ik hield van mijn vader’, zei hij in de media.
‘Maar het zou juist heel egoïstisch van míj zijn geweest als ik van hem had verwacht dat hij voor mij langer was blijven leven. Dan had hij langer moeten lijden.’
Hiervoor was hij jarenlang woordvoerder bij Dignitas, een van de Zwitserse hulp-bij-zelfdodingsorganisaties. Voelen deze clubs zich bedreigd? The Last Resort uitte scherpe kritiek op de hoge prijzen voor buitenlanders.
‘Er is geen moreel mandaat om 10 duizend Zwitserse frank of meer te vragen voor hulp bij een vredige en betrouwbare suïcide’, liet Willet optekenen op de site.
‘Kijk’, zegt Willet bij het kampvuur. ‘Dit soort organisaties beginnen idealistisch. Maar uiteindelijk groeien ze uit tot instellingen met twintig, dertig werknemers. Dan word je voorzichtiger. Dan ben je geen idealist meer die elk moment naar de gevangenis kan gaan voor zijn overtuigingen.’
‘Dus ja’, zegt hij, ‘ze zijn niet gelukkig met ons.’
Wat verwacht hij van de Zwitserse politie? ‘De kans dat ze het lichaam in beslag nemen schat ik op 99 procent’, zegt Willet. ‘De kans dat ze de Sarco meenemen op 80 procent. De kans dat ze mij vastzetten, schat ik op 10 procent.’
Hij lacht even. ‘Wat ik vanavond zeker ga doen, is mijn bioafval even wegbrengen. Mijn rotte tomaten, mijn bananenschillen. Want misschien ben ik de komende drie weken niet thuis.’
NOG EEN PAAR UUR TE GAAN
Maandagochtend 23 september
In een hotelkamer in Duitsland, vlak bij de Zwitserse grens, gaat de 64-jarige blonde vrouw op haar bed zitten. ‘Oh darling’, zegt Fiona Stewart tegen de vrouw, zo is te horen op een geluidsopname. ‘Laat me je overeind helpen.’
Fiona Stewart
Een paar dagen geleden is de Amerikaanse in het diepste geheim naar dit Duitse hotel gereden. Slechts een handvol mensen weet waarom ze hier is. Stewart is nerveus: ze wil niet dat er iets fout gaat vandaag. Ze zet de voicerecorder aan op haar telefoon.
De Volkskrant heeft de Amerikaanse om een interview gevraagd, maar de vrouw liet via Stewart weten dat dit te veel stress zou geven, zo vlak voor haar dood. Wel wil ze nu kort haar verhaal doen. Op de opname geeft de vrouw toestemming haar verklaring aan de Zwitserse autoriteiten en aan de Volkskrant te verstrekken.
‘Hoelang heb je overwogen om deze stap te nemen?’, vraagt Stewart.
‘Al minstens twee jaar’, zegt de vrouw. ‘Sinds ik werd gediagnosticeerd met skull base osteomyelitis.’ Door een immuunafwijking kan de vrouw niet goed aan deze zeer ernstige ziekte worden behandeld, vertelt The Last Resort later.
Ze lijdt hierdoor zulke hevige hoofdpijnen dat ze op sommige dagen nauwelijks kan bewegen of zelfs maar naar de wc kan. ‘Crippling headaches’, zo omschrijft Stewart het. In Nederland zou haar toestand reden kunnen zijn voor euthanasie.
Stewart: ‘Heeft iemand geprobeerd jou ervan te overtuigen dat je dit moest doen?’
‘Nee’, zegt de vrouw.
Stewart vraagt haar naar de houding van haar twee volwassen zoons. ‘Ze zijn het er volledig mee eens dat dit mijn beslissing is’, zegt de vrouw. ‘En ze staan honderd procent achter me.’
De vrouw vertelt dat ze haar dood eerder heeft geprobeerd te regelen bij de Zwitserse organisatie Pegasos. ‘Het kost extreem veel tijd om alle documenten te verzamelen die zij willen’, zegt de vrouw. ‘De lange wachttijden zijn enorm frustrerend.’
Wat zijn haar gedachten over de Sarco als middel om te sterven? ‘I just think it’s going to be amazing’, zegt ze. Op deze manier hoeft er volgens haar geen arts aan te pas te komen.
Stewart: ‘Hoe voelt het dat je de eerste persoon bent die de Sarco zal gebruiken?’
Ze heeft lichte twijfels, zegt ze, maar ze ‘begrijpt het concept achter de plastic zak en stikstof’. De Sarco is te beschouwen als een variant hierop. ‘Als mensen hiervoor óók zo zijn overleden, dan zie ik niet waarom dit niet zou werken’, zegt de vrouw. ‘Wetenschappelijk gezien is dat logisch.’
‘Is er nog iets wat je in het openbaar zou willen zeggen?’, vraagt Stewart.
‘Nou, gewoon, dat dit een fantastische ervaring is’, zegt de vrouw. ‘Het is gemakkelijk en minder traumatisch dan ik had verwacht. De groep die me heeft begeleid is geweldig.’
Lobby tegen de Sarco
Nadat uitlekt dat de Sarco er komt, blijven er de hele zomer lang kritische stukken in de Zwitserse media verschijnen. Ook de rechtse politicus Nina Fehr Düsel roert zich. Zij is lid van de nationaal-conservatieve SVP, de grootste partij in het parlement, en ergert zich aan het toenemende ‘suïcidetoerisme’ in haar land.
‘De Zwitserse belastingbetaler draait op voor buitenlanders die hier willen sterven’, zegt Fehr Düsel telefonisch, vanwege de medische en juridische administratieve handelingen die telkens moeten worden verricht. ‘We hebben al genoeg organisaties die dit doen. We hebben er niet nóg eentje nodig.’
De Sarco verstopt onder drie lagen camouflagemateriaal
Fehr Düsel begint een lobby tegen de Sarco: ze pleit voor een verbod en stelt vragen aan de minister. Ze vindt dat de initiatiefnemers ‘misbruik’ maken van het systeem in haar land. Haar kritiek raakt een snaar. Journalisten voeren de druk op: na hun vragen zeggen verschillende kantons de Sarco te willen weren.
Eind juli bereikt de ophef een kookpunt als er een verhaal verschijnt over een ándere vrouw die eigenlijk als eerste de Sarco zou gaan gebruiken, de Amerikaanse ‘Jessica’ (55). Zij haakte af en overleed uiteindelijk met hulp van de organisatie Pegasos. De NZZ verwijt The Last Resort in een groot stuk onder meer dat de vrouw zich gedwongen voelde mee te werken aan een ‘mediacircus’, maar de krant moet later een lange rectificatie plaatsen, nadat blijkt dat cruciale passages niet kloppen.
Tegenhouden
In publicaties wordt The Last Resort neergezet als een organisatie die onbesuisd te werk gaat. Toch zoekt The Last Resort in een poging tot openheid juist al vroeg contact met de autoriteiten, zo blijkt uit documenten die in bezit zijn van de Volkskrant. In mei lichten hun advocaten het OM van Schaffhausen in over hun voornemen de Sarco te gebruiken. De officier antwoordt in juli dat dan een strafrechtelijk onderzoek wordt geopend.
Het lijkt de advocaten niet te verontrusten: in principe gebeurt dit altijd na hulp bij zelfdoding. De advocaten durven het wel aan: zij vertellen hun cliënten dat ‘niemand naar de gevangenis zal gaan als de Sarco wordt gebruikt’, zo staat te lezen op de site van The Last Resort.
Ondertussen maakt toezichthouder Swissmedic bekend dat ze de capsule niet ziet als medisch instrument, waardoor de Sarco geen veiligheidstoets hoeft te doorstaan. Bovendien valt stikstof niet onder de geneesmiddelen: het gas heeft geen farmacologisch effect op het lichaam, het verdringt alleen de zuurstof in de lucht.
Maar precíés op het moment dat de Amerikaanse vrouw op maandag 23 september klaarstaat in het bos, antwoordt minister Elisabeth Baume-Schneider van Binnenlandse Zaken ineens op de vragen van parlementslid Fehr Düsel. De minister ziet nieuwe ingangen om de Sarco te kunnen tegenhouden, al worden deze tegengesproken door juristen. Volgens haar voldoet de Sarco niet aan de eisen van de ‘productveiligheid’. Ook stelt ze dat de stikstof niet zou worden gebruikt volgens de regels van de Chemicaliënwet.
Het zijn opmerkelijk stellige woorden, maar ze worden niet meer op tijd gehoord door degenen aan wie ze gericht zijn. Want als de minister die woorden uitspreekt, is het 14.35 uur.
Maandag 23 september
Het is bijna 14.00 uur en bij de blokhut wachten Nitschke, Willet en een medewerker van Exit International op de vrouw. De sfeer is gespannen, iedereen kijkt naar Nitschke.
Even later arriveert de Amerikaanse vrouw. Voor de blokhut loopt ze omhoog in de richting van de Sarco. Ze loopt voorovergebogen en oogt breekbaar, maar in haar stappen is geen aarzeling te zien. Nitschke leidt haar over de herfstbladeren naar de doodskist.
‘Everything is okay’, zegt de vrouw tegen de Volkskrant-fotograaf die een foto van haar wil maken. Haar stem is krakerig. De vrouw is rustig, zegt niet veel. Ze maakt de indruk dat ze dit allemaal zo snel mogelijk achter de rug wil hebben.
Nitschke toont haar de rode noodhendel. ‘Je hoeft niets te doen wat je niet wilt’, zegt hij. ‘Als je eruit wilt, dan kun je eruit.’
Tweede verdenking
De Amerikaanse vrouw overlijdt die namiddag – iedereen is vertrokken, alleen Willet is bij haar gebleven. Nitschke is samen met Stewart in Duitsland.
Aan de telefoon vertelt Nitschke ’s avonds dat de vrouw ‘erg aardige afscheidswoorden’ tegen hen heeft gezegd en dat hij zich ‘immens opgelucht’ voelt: van Willet hoorde hij dat het vredig is verlopen. Maar er is één ding dat hem bevreemdt. ‘Ik maak me een beetje zorgen’, zegt hij. ‘We hebben al twee uur niks meer van hem gehoord. Niemand neemt zijn telefoon nog op.’
Nu, bijna vijf weken na dato, zit Florian Willet nog altijd in de gevangenis. Hij zit nog steeds in beperkingen en mag alleen met zijn advocaat communiceren. Dat kan te maken hebben met de tweede verdenking die justitie dan al weken in het geheim heeft: ‘opzettelijke doding’.
Voor de buitenwereld draait de zaak tot op heden alleen om hulp bij zelfdoding. Maar daarmee heeft justitie géén sterke zaak, volgens Bernhard Rütsche, een hoogleraar rechtsfilosofie aan de Universiteit van Luzern die geregeld over euthanasie publiceert en vaak wordt gevraagd als expert. Rütsche, die dan nog niets weet over ‘opzettelijke doding’, oordeelt hard: ‘Het kale feit dat hulp bij zelfdoding is uitgevoerd met een zelfdodingscapsule rechtvaardigt geen arrestatie’, zegt hij tegen de Volkskrant. ‘Er is geen enkele duidelijke juridische basis of een precedent waaruit blijkt dat het gebruik van de Sarco op zichzelf strafbaar is.’
De Sarco legt volgens Rütsche de zwakte bloot van het Zwitserse systeem: vanwege de slechts dertig woorden tellende wet uit 1942 zijn de normen – welke patiënten mogen hulp krijgen, hoeveel mag het kosten? – vooral in de praktijk gevormd. En dat schept ruimte.
Juridische argumenten
De politiek weigert al jaren aanvullende wetgeving te formuleren, zegt Rütsche. ‘De Sarco springt daar nu op in.’
Een eventuele rechtszaak tegen de Sarco zal naar verwachting draaien om de vraag: waren er egoïstische motieven in het spel? Naar eigen zeggen verdient The Last Resort niets aan de Sarco: de gebruiker betaalt alleen eigen onkosten en zo’n 19 euro voor de stikstof. Maar: ‘Niet alleen financiële, maar ook affectieve redenen kunnen op egoïsme wijzen’, zei de officier van justitie uit Schaffhausen onlangs in de Frankfurter Allgemeine.
Affectieve redenen kunnen wraak of haat behelzen, maar ook iets anders, zegt hij: ‘Bijvoorbeeld wanneer iemand zijn handelingen goed documenteert en daarvoor extra journalisten uit Nederland meeneemt.’
Een wankel argument, volgens juristen. ‘Voor zover ik weet is er tot op heden geen enkel vonnis geweest waarin egoïsme bij hulp bij zelfdoding louter aan de hand van affectieve redenen werd vastgesteld’, zegt hoogleraar Rütsche.
‘De bewijslast daarvoor zal erg hoog zijn.’ In de Zwitserse krant Beobachter zegt Christopher Geth, hoogleraar strafrecht aan de Universiteit van Basel, hierover: ‘Ik betwijfel of rechtbanken het euthanasie-activisme zoals van de Sarco-bedenkers als egoïstisch gedrag zouden bestempelen.’
Rütsche ziet het agressieve optreden van justitie daarom vooral als iets voor de bühne: ‘De autoriteiten voelden druk om op te treden tegen deze vorm van hulp bij zelfdoding. Omdat anders de reputatie van Zwitserland hieronder lijdt.’
Vaagheden en raadsels
De grote vraag is waarom justitie de verdenking van ‘opzettelijke doding’ opwerpt.
Tegenover de rechter heeft de officier van justitie de afgelopen weken geopperd dat de vrouw wellicht zou zijn gewurgd. Uit documenten blijkt dat deze zich daarvoor baseert op een ‘telefoonnotitie’ van 23 september, een paar uur na het overlijden. Tijdens dat gesprek zou het OM van de forensisch arts hebben gehoord dat de vrouw onder meer ernstig letsel bij haar hals heeft.
Deze verdenking, die in verschillende justitiële documenten wordt genoemd, is vooralsnog omgeven met vaagheden en raadsels. Want waar blijft het officiële autopsierapport dat licht moet werpen op de doodsoorzaak? Nog geen enkele advocaat van de verdachten heeft dit rapport, vijf weken na dato, gezien – zeer ongebruikelijk in een strafzaak.
En waarom treedt de officier van justitie in Schaffhausen niet met ‘opzettelijke doding’ naar buiten, terwijl dit wel bij de rechter is aangevoerd om Willet langer in detentie te houden?
Hoofdofficier van justitie Peter Sticher van Schaffhausen wil vanwege het lopende onderzoek geen enkele vraag van de Volkskrant beantwoorden. Hij wil ook niet dat verwijten of feiten uit dit artikel aan hem worden voorgelegd. ‘Als de feiten kloppen dan is dat mooi, en als ze niet kloppen, komen ze niet van mij’, zegt hij.
Ook wil Sticher geen commentaar geven op de bedenkelijke reputatie van de ‘leitender Staatsanwalt’, officier van justitie Andreas Zuber, die volgens een document betrokken is bij de zaak. Volgens Zwitserse media werd Zuber in 2015 in een ander kanton door het Federale Hof geschorst als officier van justitie. In een grote moordzaak beging hij volgens het schorsingsbevel ‘talrijke en soms flagrante procedurefouten’.
Zuber werd daarna verdachte in een strafzaak waarin hem het vervalsen van documenten en meervoudig ambtsmisbruik werd verweten. Volgens de lokale krant Schaffhauser AZ achtte de rechter de feiten grotendeels bewezen, maar beoordeelde hij deze uiteindelijk als ‘procedurefouten’.
In de zaak rond de Sarco is duidelijk dat een ernstige verdenking justitie goed uitkomt. De strafmaat van de twee verdenkingen verschilt aanzienlijk: op ‘opzettelijke doding’ staat maximaal 20 jaar cel, op hulp bij zelfdoding 5 jaar.
En: hoe zwaarder de verdenking, hoe zwaarder de opsporingsmiddelen die justitie zich kan permitteren.
Het OM zet ‘opzettelijke doding’ momenteel in bij de rechter om toegang te krijgen tot de camera’s en de telefoon van de Volkskrant-fotograaf – de journalist is samen met de twee advocaten na bijna vijf weken tijd nog altijd verdachte.
De advocaat van de fotograaf, Andrea Taormina, stelt: ‘In een vrij land is het onaanvaardbaar dat een journalist wordt vastgezet in de gevangenis, simpelweg omdat ze haar werk doet. Dit is een schending van de persvrijheid. Punt. Mijn cliënt was niet eens aanwezig tijdens de suïcide.’
Het is onbekend of justitie ook Nitschke en Stewart, die inmiddels weer in Nederland zijn, als verdachten beschouwt. Vlak na de dood van de vrouw lieten de Zwitsers de Nederlandse politie huiszoeking doen bij het kantoor van Nitschke in Haarlem. Mocht de Zwitserse justitie uit zijn op hun uitlevering, dan is de kans daarop groter bij een zwaardere verdenking.
De Zwitserse advocaten van Nitschke en Stewart weigeren commentaar.
Ready to go
Wat gebeurde er met de vrouw op maandag 23 september in het bos van Schaffhausen?
Beelden van twee bewakingscamera’s, die in bezit zijn van deze krant, tonen wat er in de uren rond haar dood te zien was. De ene camera hing in de Sarco en was gericht op de bedieningsknop, de ander hing buiten aan een boom en was gericht op de Sarco. Beide camera’s, die ook geluid vastlegden, filmden niet de hele tijd, maar maakten opnamen als er duidelijke bewegingen waren.
Daardoor zitten er gaten tussen de fragmenten. De krant onderzocht de werking van de camera’s, analyseerde de beelden, vergeleek de tijdlijnen en heeft geen aanwijzingen dat er is gemanipuleerd, al valt dit nooit volledig uit te sluiten. Het is onbekend of de Zwitserse politie de beelden in bezit heeft.
De 64-jarige Amerikaanse vrouw enkele uren voordat ze in de Sarco stapt.
Het is 15.47 uur als de vrouw in de richting van de Sarco loopt en even stil gaat staan, met haar handen voor haar buik. Ze draagt een wit wollen vest en sportschoenen. Ze wacht.
Vlak bij haar staat Florian Willet. Hij haalt een groen zeil van de Sarco af en heeft het zichtbaar druk. In zijn linkerhand heeft hij een iPad, waarmee hij haar hartslag, de saturatie en het zuurstofgehalte in de Sarco zal bijhouden. In zijn rechterhand heeft hij een telefoon, waarmee hij videobelt met Nitschke in zijn Duitse hotel.
‘Als je er klaar voor bent…?’, zegt Willet.
‘Zal ik mijn schoenen aan laten?’, vraagt de vrouw.
Willet zegt dat ze ze aan kan laten. De vrouw stapt in, gaat liggen en schikt het U-vormige reiskussentje achter haar hoofd. In de minuten daarna gaat de kap een paar keer open en dicht: ze controleren of de sluiting goed functioneert. Dan is het zover.
‘Wil je nog met Philip praten?’, vraagt Willet. ‘Nee’, zegt de vrouw. ‘Ik ben oké.’
Voor Willet is dit het teken dat ze kunnen beginnen. ‘Philip, it seems that […] is ready to go’, zegt hij aan de telefoon.
Vlak daarna trekt de vrouw zonder zichtbare aarzeling de kap dicht. In de capsule licht de blauwe drukknop op. Op de binnencamera, die niet haar gezicht in beeld brengt, is een deel van haar haar te zien.
De vrouw: ‘Ready?’
Willet: ‘I’m ready.’
De vrouw: ‘Oké.’
Vrijwel meteen daarna drukt ze de knop in. Het is 15.54.46 uur en ze haalt diep adem. Van tevoren heeft ze uitgebreide instructies gekregen. Volgens Nitschke zal het stervensproces het prettigst verlopen als ze diep en rustig ademhaalt: daardoor zal het zuurstofgehalte in haar bloed snel dalen en zal ze vlak daarna bewusteloos raken.
‘Keep on breathing’, zegt Willet van buitenaf tegen haar. Hij staart naar zijn iPad. Het zuurstofniveau, dat in normale lucht ruim 20 procent is, knalt omlaag. ‘0,6’, zegt hij na een minuut tegen Nitschke. Op de beelden van de binnencamera is op 2.20 minuten na de druk op de knop te zien dat de zuurstofmeter 0,3 procent aangeeft.
Geconcentreerd staat Willet naast de Sarco. De buitencamera legt van een afstand vast dat de borst van de vrouw op en neer gaat: ze lijkt diep te ademen. Na ongeveer dertig seconden raakt de vrouw buiten bewustzijn, schat Willet later in zijn verhoor tegenover de politie.
Opvallend
Rond twee minuten gebeurt er iets opvallends, dat mogelijk te verklaren is door een hevige verkramping van het lichaam. Op 1.57 minuut en op 2.13 minuten gaat de binnencamera, die op beweging reageert, twee keer achter elkaar aan.
Door de stand van de binnencamera is niet precies te zien wat er gebeurt. Op de buitencamera is te zien dat precies in deze tijdsspanne ineens een donkere plek ontstaat op de binnenkant van het wit beslagen raam, ter hoogte van haar knieën.
Mogelijk is dit het effect van een lichaamsdeel dat het raam raakt. Later vertelt Willet in zijn verhoor bij de politie dat haar lichaam rond circa tweeënhalve minuut sterk lijkt te verkrampen – een vaker beschreven reactie bij suïcides met stikstof.
Om 16.01 uur laat de iPad ineens een indringend alarm horen – mogelijk de hartslagmeter. De vrouw heeft dan ruim zesenhalve minuut geleden op de knop gedrukt. Na bewustzijnsverlies duurt het volgens deskundigen nog een tijd voordat het hart er uiteindelijk mee stopt.
‘Ze leeft nog, Philip’, zegt Willet, die in de war lijkt door het geluid. Af en toe buigt hij zich even over de Sarco en kijkt hij naar binnen. Na een tijdje stopt het alarm weer.
Om 16.04 uur meldt hij dat de vrouw al zo’n twee minuten niet meer heeft bewogen. Een half uur na de druk op de knop vat Willet samen aan Nitschke, die door technische problemen het proces maar deels heeft kunnen volgen, hoe de vrouw zou zijn overleden. ‘Ze had haar ogen dicht’, zegt hij. ‘En ze haalde heel diep adem. Daarna werd het ademen langzamer. En toen stopte het.’
‘She really looks dead’, zegt Willet.
Om 17.04 uur is Willet voor het laatst te zien bij de Sarco. Op geen enkel moment is op de camerabeelden te zien dat hij de klep opent of anderszins ingrijpt.
Pas om 18.48 uur – het is dan al donker – is een rechercheur in een wit pak bij de Sarco via infraroodbeelden zichtbaar op de camera. Om 19.22 springen beide camera’s vrijwel tegelijk aan: de recherche opent voor het eerst de Sarco.
met Exit